Αναζητώντας τις πόρτες των ποταμών Χέλι

Το χέλι αποτελεί έναν από τους πιο παράξενους και μυστηριώδεις υδρόβιους οργανισμούς. Ενώ περνά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε λίμνες ή λιμνοθάλασσες, όταν ωριμάσει γενετικά, εγκαταλείπει τα ασφαλή του ενδιαιτήματα και ξεκινάει, από όποιο σημείο του πλανήτη ζει ως εκείνη τη στιγμή, ένα μακρύ όσο και απίστευτο ταξίδι, που μέλλει να είναι και το τελευταίο του. Το ταξίδι αυτό, που υπακούει στους ανεξήγητους μηχανισμούς και τα κελεύσματα της φύσης, οδηγεί το χέλι στην θάλασσα των Σαργασσών, έξω από τις ανατολικές ακτές της Β. Αμερικής. Πριν όμως ξεκινήσει το ταξίδι του προετοιμάζεται κατάλληλα, συσσωρεύοντας λίπος στο σώμα του και συρρικνώνοντας όλα τα άλλα ζωτικά του όργανα, εκτός απʼ αυτά της αναπαραγωγής. Στην θάλασσα των Σαργασσών αναπαράγεται κατά την περίοδο Ιανουαρίου-Απριλίου και, κατά πάσα πιθανότητα, πεθαίνει, αφού δεν έχει παρατηρηθεί επιστροφή ώριμων ατόμων από το σημείο αναπαραγωγής τους. Ο παράξενος βιολογικός κύκλος των χελιών συνεχίζεται. Αρχικά, με μορφή προνύμφης, μεταφέρονται παθητικά από το θερμό ρεύμα του Gulf Stream στις ακτές της Ευρώπης. Εκεί οι προνύμφες που μοιάζουν με διάφανο φύλλο, μεταμορφώνονται σταδιακά παίρνοντας τη μορφή άσωρου σκουληκιού σε μέγεθος σπίρτου (τα ονομαζόμενα «γυαλόχελα»). Στο στάδιο αυτό τα γυαλόχελα αλιεύονται είτε για απευθείας βρώση, στην Γαλλία και Ισπανία, είτε για ιχθυοκαλλιέργεια.
Όσα καταφέρνουν να επιζήσουν από την υπεραλίευση, κατευθύνονται προς τις παράκτιες ακτές και, μέσα από τις εκβολές των ποταμών, αρχίζουν να κινούνται ανάδρομα (αντίστροφα) προς τα εσωτερικά νερά, για να αποικήσουν λίμνες, λιμνοθάλασσες, ποτάμια και κάθε μορφής στάσιμο ή χαμηλής ροής νερό.
Με την αύξηση της διατροφής και την εμφάνιση χρωστικών στο δέρμα του, το γυαλόχελο εξελίσσεται σε «καλαμόχελο», που κι αυτό μετά από λίγο καιρό φτάνει στο στάδιο του «καφέ» ή «κίτρινου χελιού». Μετά από 5-7 χρόνια φτάνει στη γεννητική του ωριμότητα που σηματοδοτεί το στάδιο του «ασημόχελου». Ήδη ο βιολογικός κύκλος πλησιάζει προς το τέλος του. Το ασημόχελο παύει να διατρέφεται και κατά το Νοέμβρη – Δεκέμβρη μεταναστεύει προς τη θάλασσα με τελικό προορισμό την θάλασσα των Σαργασσών.
Το ενήλικο χέλι τρέφεται κυρίως με σκουλήκια, νύμφες εντόμων, γαρίδες, καβούρια και μικρά ψάρια, όπως οι γοβιοί. Η διάρκεια γης ζωής του θεωρείται, ότι μπορεί να ξεπεράσει τα 25 χρόνια. Στην υδρόγειο έχουν παρατηρηθεί συνολικά 18 είδη χελιού. Το είδος που υπάρχει στην Ελλάδα είναι το Anguilla anguilla, που παρατηρείται επίσης στον Β. Ατλαντικό, στις θάλασσες της Β. Ευρώπης και στη Μεσόγειο.

Με πηδάλιο και ραντάρ την ουρά!
Από τον Μάιο μέχρι τον Οκτώβριο τα χέλια κρύβονται μέσα στη λάσπη και στις ρίζες των καλαμιών. Αυτό το κάνουν για να προστατευτούν από τις υψηλές θερμοκρασίες.
Όταν χαλάει ο καιρός, δηλ. τον Οκτώβριο, γίνονται μια μάζα, ενωμένα όλα μαζί, και ταξιδεύουν πάντα νύχτα (χωρίς φεγγάρι, δηλ. αμέσως μετά την πανσέληνο αρχίζει το ταξίδι).
Όλη η δύναμη των χελιών είναι στην ουρά τους, την οποία χρησιμοποιούν σαν πηδάλιο αλλά και σαν ραντάρ. Όπως λένε χαρακτηριστικά οι ψαράδες, «αν πιάσεις ένα χέλι από το κεφάλι, ενστικτωδώς φέρνει την ουρά γύρω από το χέρι σου για να προστατευθεί. Είναι ένας καθαρά αμυντικός μηχανισμός».

Κάθε εποχή έχει και το ψάρεμά της
Επειδή ούτε να το πιάσουμε στα χέρια μας το χέλι δεν μπορούμε, φανταστείτε πόσο δύσκολο είναι να το ψαρέψουμε.
Όμως οι έμπειροι ψαράδες γνωρίζουν τα σημεία στα οποία κρύβεται το χέλι. Το σημείο στο οποίο βρίσκεται το κεφάλι το ονομάζουν «φκάρι» (=θηκάρι), ενώ εκεί όπου είναι η ουρά βρίσκεται η «καπνάδα» (κάνει μια μικρή θολούρα των νερών).
Ανάλογα με την εποχή του χρόνου, γίνεται με διαφορετικό τρόπο το ψάρεμα του χελιού.
Καταρχήν, από τον Νοέμβριο μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου (αυτή την περίοδο ψαρεύονται τα περισσότερα χέλια) γίνεται ψάρεμα στα διβάρια (ιχθυοσυλληπτικούς σταθμούς) με τους βολκούς (αρθρωτά δίχτυα κυλινδρικού σχήματος, με σιδερένια «δαχτυλίδια»). Οι βολκοί έχουν μία είσοδο, έτσι τα χέλια μπαίνουν και δεν μπορούν να ξαναβγούν. Τα χέλια, αφού ψαρεύονται ζωντανά, διατηρούνται εν ζωή σε κλούβες μέσα στο νερό μέχρι να εξαχθούν στην Ευρώπη. Σημειώνεται ότι τα διβάρια τοποθετούνται στις «μπούκες», δηλαδή στα σημεία όπου επικοινωνεί η μία λιμνοθάλασσα με την άλλη.
Από τις αρχές Μαρτίου μέχρι τα τέλη Μαΐου γίνεται το ψάρεμα με παραγάδι, ένα σκοινί στο οποίο είναι δεμένα πολλά αγκίστρια (με δόλωμα συνήθως μικρή γαρίδα). Το παραγάδι ποντίζεται σε διαφορετικά βάθη.
Τέλος, από αρχές Ιουνίου μέχρι τέλη Σεπτεμβρίου γίνεται το ψάρεμα με το καμάκι. Πρόκειται για ένα σιδερένιο καμάκι που προσαρμόζεται στην άκρη ενός μεγάλου καλαμιού. Αυτός ο τρόπος ψαρέματος απαιτεί μεγάλη εμπειρία, επειδή ο ψαράς πρέπει να υπολογίσει το βάθος του νερού, αλλά και το σημείο στο οποίο κρύβεται το χέλι. Άλλο ένα στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι η αντανάκλαση από το φως του ήλιου.
Για τις ανάγκες της φωτογράφησης είπα σε έναν ψαρά να ψαρέψει με καμάκι. Βγήκε με τη βάρκα, έκανε μια βόλτα, παρατηρούσε και, σε λίγο, όταν ξανάβγαλε το καμάκι, είδα να έχει ένα ωραιότατο χέλι καρφωμένο στην άκρη του.

Από τη θάλασσα των Σαργασσών στον Αμβρακικό!
Είναι πραγματικά περίεργη η συμπεριφορά του χελιού. Ακόμη και οι ίδιοι οι επιστήμονες μερικές φορές σηκώνουν τα χέρια ψηλά παρατηρώντας τα χέλια.
Το χέλι περνά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε λίμνες ή λιμνοθάλασσες (υπάρχουν φυσικά και τα ψάρια του αρμυρού νερού) και, όταν ωριμάσει γενετικά, αρχίζει το μεγάλο ταξίδι της επιστροφής στη θάλασσα των Σαργασσών, έξω από τις ανατολικές ακτές της Β. Αμερικής, την περίοδο Απριλίου-Δεκεμβρίου. Προηγουμένως, προετοιμάζεται κατάλληλα για το ταξίδι με τη συσσώρευση λίπους στο σώμα του, ενώ συρρικνώνονται όλα τα άλλα όργανά του, εκτός φυσικά αυτών της αναπαραγωγής.
Ζευγαρώνει και πεθαίνει ενώ οι προνύμφες του μεταφέρονται παθητικά από το θερμό ρεύμα του Κόλπου (Gulf stream) στις ακτές της Ευρώπης. Εκεί οι, σε μορφή διάφανου φύλλου, προνύμφες μεταμορφώνονται εσωτερικά (φυσιολογία) και εξωτερικά (μορφολογία) και, με τη μορφή άσπρου σκουληκιού σε μέγεθος σπίρτου (γυαλόχελα), ανεβαίνουν και πάλι στα εσωτερικά νερά, για να αποικίσουν τις λιμνοθάλασσες, τις λίμνες, τα ποτάμια και γενικά κάθε μορφής στάσιμο ή χαμηλής ροής γλυκό νερό.

Το χέλι ως απειλούμενο είδος
Μπορεί να λέμε ότι «αυτός γλιστράει σαν χέλι», θέλοντας να δείξουμε ότι ξεφεύγει πάντοτε, όμως δεν ισχύει το ίδιο και για τα πλάσματα αυτά.
Η διεθνής κοινότητα τις δύο τελευταίες δεκαετίες ανησυχεί για την κατάσταση των αποθεμάτων του χελιού και θεωρεί ότι οι πληθυσμοί των γεννητόρων του ευρωπαϊκού χελιού είναι εκτός ασφαλών βιολογικών ορίων, η εκμετάλλευσή του εγκυμονεί κινδύνους και δεν είναι πλέον βιώσιμη.
Σε πανελλαδικό επίπεδο, έχει σημειωθεί μια κάθετη πτώση των παραγόμενων ποσοτήτων χελιών με την πάροδο των χρόνων. Από τα διαθέσιμα στοιχεία, διαπιστώνεται μια μείωση της ετήσιας παραγωγής των χελιών από τα επίπεδα των 30-40 τόνων ανά έτος στη δεκαετία του 1970, στα επίπεδα των 10-15 τόνων ανά έτος κατά την τελευταία δεκαετία.
Όλα τα παραπάνω στοιχεία συνηγορούν υπέρ της άμεσης λήψης μέτρων, για να διασφαλιστεί το μέλλον των αποθεμάτων του ευρωπαϊκού χελιού. Από όλες τις αναλύσεις είναι φανερό ότι οι παρακάτω παράγοντες είναι υπεύθυνοι για την ανησυχητική πτώση του μεγέθους και των αποθεμάτων κατά την τελευταία δεκαετία, χωρίς όμως να είναι δυνατή η ιεράρχησή τους:
•    Υπεραλίευση, ιδιαίτερα ανησυχητική στα νεαρά στάδια (γυαλόχελο).
•    Περιβαλλοντικές παράμετροι που σε κλίμακα ωκεανού επηρεάζουν την επιβίωση και τη φυσική κατάσταση των νεαρών σταδίων (λεπτοκέφαλοι) πριν από την άφιξή τους στα παράκτια οικοσυστήματα.
•    Φυσικοί φραγμοί που εμποδίζουν την άνοδο των νεαρών χελιών στα εσωτερικά ύδατα. Αν και το συνολικό ποσοστό των περιοχών της Ευρώπης στις οποίες η πρόσβαση για το χέλι έχει γίνει αδύνατη, «αντιπροσωπεύει» περίπου το 30% – η αιτία αυτή μπορεί να αποβεί κρίσιμη σε επίπεδο περιφέρειας ή λεκανών απορροής όπως είναι ο Αμβρακικός Κόλπος.
•    Μείωση ή αλλοίωση των βιοτόπων κυρίως στα εσωτερικά υδάτινα συστήματα, που προέρχεται από την έντονη πίεση για οικιστική, γεωργική και τουριστική χρήση.
•    Κλιματικές αλλαγές, που επιδρούν στα υδρολογικά χαρακτηριστικά των ωκεανών σε τέτοια κλίμακα, που να μειώνουν τις πιθανότητες επιτυχούς δι-ωκεανικής μεταφοράς.

Πατριαρχικοί αφορισμοί για τα χέλια!
Οι εγκαταστάσεις όπου ψαρεύονται τα χέλια, και στο παρελθόν αλλά και σήμερα, αρκετές φορές αποτέλεσαν στόχο κακόβουλων ανθρώπων που θέλησαν να προξενήσουν ζημιές σε αυτές, είτε καταστρέφοντας τες, είτε κλέβοντας τα χέλια που είχαν αλιευθεί.
Έχει πολύ μεγάλη ιστορική αξία μία επιστολή του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμία (τέλη του 19ου αι.) προς τον επίσκοπο Βόνιτσας, με αντικείμενο τον... αφορισμό όσων καταστρέφουν τα βιβάρια ή τα κλέβουν. Γράφει συγκεκριμένα «...ει δε και φανώσιν ενάντια αυτού (σ.σ. του Μοναστηρίου) και φανερώς ή κρυφίως κινηθώσι και θελήσωσι βλάβην προξενήσαι αυτώ και δούναι τέλος ει το αποσπάσαι τα βιβάρια εξ αυτού, έχει αυτούς αφωρισμένους η μετριότης ημών και κατηραμένους και ασυγχωρήτους και μετά τον αυτών θάνατον ασυγχωρήτους και αδιαλύτους»!

Η μοναδικότητα του Αμβρακικού
Ο Αμβρακικός Κόλπος αποτελεί το μεγαλύτερο «μωσαϊκό» υγροτοπικών συστημάτων της Ελλάδας, που το συνθέτουν λιμνοθάλασσες, καλαμιώνες, δάση και αλμυρόβαλτοι, μάλιστα προστατεύεται από τη διεθνή σύμβαση Ραμσάρ.
Αναμφισβήτητα στο σύστημα αυτό, ο υγρότοπος της Ροδιάς, που βρίσκεται στον ΒΔ Αμβρακικό, έχει τη μεγαλύτερη σημασία. Είναι ο μεγαλύτερος ενιαίος καλαμιώνας στην Ελλάδα. Σ’ αυτό το τοπίο σπάνιας ομορφιάς διαχειμάζει ο μεγαλύτερος πληθυσμός παπιών στην Ελλάδα (περίπου 100.000), σταθμεύουν και αναπαράγονται περισσότερα από 250 είδη πουλιών, συναντάται η τρίτη σε μέγεθος σημασία αργυροπελεκάνων στην Ευρώπη και η μεγαλύτερη αποικία ερωδιών στα Βαλκάνια.
Ο υγρότοπος είναι επίσης πασίγνωστος για τη μεγάλη ιχθυοπαραγωγική ικανότητά του, καθώς και για το ότι είναι ο καλύτερος χελότοπος στην Ελλάδα.

Είδη χελιού
Μπορεί σε μας να μοιάζουν όλα τα χέλια όμοια, όμως δεν είναι. Στην υδρόγειο υπάρχουν 18 είδη χελιού. Από αυτά, το Αnguilla anguilla βρίσκεται στον Βόρειο Ατλαντικό, τις θάλασσες της Βόρειας Ευρώπης και στη Μεσόγειο, το Αnguilla rostrata στον Βόρειο Ατλαντικό, ενώ τα υπόλοιπα είδη στον Ινδικό (όχι στην περιοχή αβαθών θαλασσών Σουμάτρας – Ιάβας – Βόρνεο – Ινδιών) και Ειρηνικό (ανατολικά έως τα νησιά Μάρσαλ).
Όλα τα είδη βρίσκονται και στα αντίστοιχα εσωτερικά ύδατα των περιοχών που βρέχονται από τις θάλασσες αυτές. Απουσία χελιών παρατηρείται στον Νότιο Ατλαντικό, στα νότια του Ισημερινού παράλια Νότιας Αμερικής και Δυτικής Αφρικής, καθώς και στη Δυτική Αμερική.